Dinh dưỡng trong 1.000 ngày đầu đời từ khi bà mẹ bắt đầu mang thai đến khi trẻ tròn 2 tuổi được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đánh giá là giai đoạn quan trọng nhất, ảnh hưởng đến sức khỏe thể chất, trí tuệ, khả năng miễn dịch và tương lai của trẻ. Để hiểu rõ hơn về vai trò của dinh dưỡng trong giai đoạn đặc biệt này, phóng viên Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh (CDC Đồng Nai) đã có cuộc trao đổi với bác sĩ Nguyễn Thị Quý, Phó Trưởng khoa, phụ trách khoa Dinh dưỡng CDC Đồng Nai.
Phóng viên: Thưa bác sĩ, 1.000 ngày đầu đời được xem là “giai đoạn vàng” của trẻ. Bác sĩ có thể giải thích vì sao giai đoạn này lại quan trọng đến vậy?
Bác sĩ Nguyễn Thị Quý: Giai đoạn 1.000 ngày đầu đời – tính từ khi bắt đầu thụ thai cho đến khi trẻ tròn 2 tuổi, là khoảng thời gian vô cùng quan trọng, ảnh hưởng sâu sắc đến sức khỏe, trí tuệ và thể chất của trẻ trong suốt cuộc đời. Các nghiên cứu cho thấy, trong 1.000 ngày này, nếu trẻ được chăm sóc dinh dưỡng đúng cách sẽ phát triển tối ưu về não bộ, tăng khả năng học tập, trí thông minh và thiết lập hệ miễn dịch vững chắc. Thậm chí, việc nuôi dưỡng khoa học còn giúp giảm tới 20% nguy cơ tử vong ở trẻ dưới 5 tuổi.
Cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và kéo dài đến 2 tuổi, là yếu tố then chốt giúp trẻ phát triển tốt cả về thể chất lẫn miễn dịch.
Đây cũng là giai đoạn não bộ phát triển mạnh mẽ nhất. Trong thời kỳ bào thai, các bộ phận của não bắt đầu hình thành. Sau sinh, não tiếp tục hoàn thiện về cấu trúc và chức năng. Đến 2 tuổi, não bộ đã đạt tới 80% khối lượng so với não người trưởng thành. Nếu được nuôi dưỡng đúng, trẻ sẽ có tiền đề để phát triển chiều cao, thể lực, trí tuệ và cảm xúc vượt trội. Đồng thời, giảm nguy cơ mắc các bệnh mạn tính không lây về sau.
Để đạt được điều đó, người mẹ cần được chăm sóc toàn diện về sức khỏe và dinh dưỡng ngay từ khi mang thai. Việc cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, tiếp tục bú tới 2 tuổi, sinh thường qua ngả âm đạo (khi không có chỉ định mổ) cũng là những yếu tố góp phần thiết lập hệ vi sinh đường ruột và miễn dịch khỏe mạnh cho trẻ.
Phóng viên: Dinh dưỡng trong giai đoạn từ khi mang thai đến 2 tuổi, ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển trí não, thể chất và miễn dịch của trẻ thưa bác sĩ?
Bác sĩ Nguyễn Thị Quý: Dinh dưỡng trong thời kỳ mang thai có vai trò nền tảng đối với sự phát triển của thai nhi. Chế độ ăn của người mẹ ảnh hưởng trực tiếp đến cân nặng khi sinh, cấu trúc não bộ và hệ miễn dịch của trẻ. Nếu mẹ được cung cấp đủ dinh dưỡng kể cả trong điều kiện bị suy dinh dưỡng vẫn có thể đảm bảo con tăng cân tốt. Ngược lại, thiếu dinh dưỡng sẽ dẫn đến trẻ sinh non, nhẹ cân, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh mạn tính như tim mạch, tiểu đường, cao huyết áp, ảnh hưởng khả năng phát triển trí tuệ và cảm xúc về lâu dài.
Dinh dưỡng kém trong 3 tháng đầu thai kỳ còn liên quan đến các dị tật bẩm sinh như sứt môi, tim bẩm sinh, hở hàm ếch. Thiếu axit folic là nguyên nhân hàng đầu gây dị tật ống thần kinh, có thể phòng ngừa được tới 50% nếu được bổ sung đúng cách trước và trong thai kỳ.
Từ tuần thứ 20 trở đi, não bộ thai nhi phát triển nhanh chóng, cần được cung cấp đầy đủ vi chất như: sắt, kẽm, iod, axit folic, DHA, canxi, vitamin D, B6, B12… Đặc biệt, DHA một axit béo không no chuỗi dài đóng vai trò chủ chốt trong hình thành tế bào thần kinh và võng mạc, hỗ trợ trí thông minh và thị giác. Nghiên cứu cho thấy, trẻ sinh nhẹ cân do thiếu dinh dưỡng trong thai kỳ có chỉ số IQ ngôn ngữ thấp hơn đáng kể so với trẻ sinh đủ cân.
Phóng viên: Thưa bác sĩ, phụ nữ mang thai và sau khi sinh, chế độ ăn uống như thế nào là hợp lý để đảm bảo sức khỏe cho mẹ và sự phát triển toàn diện của trẻ?
Bác sĩ Nguyễn Thị Quý: Mỗi giai đoạn thai kỳ có yêu cầu dinh dưỡng riêng, cần được điều chỉnh phù hợp để vừa đáp ứng sự phát triển của thai, vừa đảm bảo sức khỏe mẹ.
3 tháng đầu thai kỳ: Giai đoạn hình thành cơ quan, cần tăng cường thực phẩm giàu đạm (trứng, thịt, cá, đậu đỗ…). Mẹ nên chia nhỏ bữa ăn để giảm nghén và bổ sung viên sắt acid folic hàng ngày để phòng thiếu máu và dị tật ống thần kinh.
3 tháng giữa thai kỳ: Thai phát triển nhanh, mẹ cần tăng thêm 250kcal/ngày và bổ sung thực phẩm giàu canxi, kẽm (tôm, cua, sữa, thủy sản…). Mỗi ngày cần 6 đơn vị sữa hoặc chế phẩm sữa tương đương 600mg canxi.
3 tháng cuối thai kỳ: Là thời điểm thai tăng trưởng nhanh nhất về cân nặng và não bộ. Mẹ cần tăng thêm 450kcal/ngày, chú trọng đủ năng lượng, đạm, chất béo, vitamin và khoáng chất. Tiếp tục duy trì 6 đơn vị sữa mỗi ngày.
Sau sinh, mẹ cần tiếp tục ăn uống đa dạng, bổ sung thêm năng lượng và vi chất để đủ sữa nuôi con. Việc cho con bú sớm trong giờ đầu sau sinh, bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu và kéo dài đến 2 tuổi là yếu tố then chốt giúp trẻ phát triển tốt cả về thể chất lẫn miễn dịch.
Phóng viên: Trong thực tế, nhiều cha mẹ có xu hướng bổ sung thực phẩm chức năng (TPCN) cho trẻ. Theo bác sĩ, điều này có thực sự cần thiết hay không?
Bác sĩ Nguyễn Thị Quý: Việc bổ sung TPCN cho trẻ nếu không đúng cách có thể gây tác dụng ngược, thậm chí nguy hiểm. Cha mẹ không nên tự ý dùng TPCN cho con khi chưa có chỉ định từ bác sĩ. Trẻ có thể thiếu một vi chất nào đó, nhưng nếu bổ sung TPCN có chứa nhiều loại, dễ dẫn đến dư thừa các chất không cần thiết. Thừa vi chất, nhất là các chất tan trong dầu như vitamin A, D, có thể gây ngộ độc hoặc rối loạn chuyển hóa.
Do đó, việc bổ sung TPCN cần dựa trên kết quả thăm khám, đánh giá thể trạng, xét nghiệm cụ thể. Ưu tiên vẫn là cung cấp vi chất qua thực phẩm tự nhiên, đa dạng an toàn hơn so với bổ sung từ chế phẩm công nghiệp.
Phóng viên: Bác sĩ có thể chia sẻ một số dấu hiệu cho thấy trẻ đang thiếu hụt dinh dưỡng và cha mẹ nên làm gì trong những trường hợp này?
Bác sĩ Nguyễn Thị Quý: Trẻ thiếu dinh dưỡng có thể nhận diện qua ba nhóm dấu hiệu:
Biểu hiện cơ thể: Trẻ quấy khóc, ít chơi, chậm vận động, bụng to, cơ teo nhỏ, tóc thưa, da xanh...
Cân nặng và vòng cánh tay: Trẻ chậm tăng cân, cân nặng thấp hơn chuẩn theo tuổi. Nếu vòng cánh tay ≥11,5cm - 12,4cm trẻ suy dinh dưỡng vừa; nếu vòng cánh tay <11,5cm trẻ suy dinh dưỡng nặng.
Chiều cao: Trẻ chậm tăng chiều cao, thấp còi so với bạn đồng trang lứa. Mốc chiều cao chuẩn: 6 - 12 tháng đạt khoảng 65cm và 75cm, 2 tuổi đạt khoảng 85cm, 3 tuổi đạt khoảng 95cm, 4 tuổi đạt khoảng 100cm.
Khi thấy các dấu hiệu trên, cha mẹ cần đưa trẻ đi khám dinh dưỡng. Đồng thời, điều chỉnh khẩu phần ăn bảo đảm đủ 4 nhóm chất (bột đường, đạm, béo, vitamin và khoáng). Chú trọng bổ sung sắt, kẽm, canxi, iod, vitamin A, D những vi chất đóng vai trò cốt lõi trong phát triển chiều cao, não bộ và miễn dịch.
Phóng viên: Để trẻ phát triển khỏe mạnh trong 1.000 ngày đầu đời, bác sĩ có thể gửi thông điệp gì dành cho các bậc phụ huynh?
Bác sĩ Nguyễn Thị Quý: 1.000 ngày đầu đời là “thời điểm vàng” không thể lặp lại. Đây là cơ hội duy nhất để cha mẹ xây dựng nền tảng cho một đứa trẻ khỏe mạnh, thông minh, phát triển toàn diện cả về thể chất lẫn tinh thần.
Do đó, hãy bắt đầu bằng việc chăm sóc thật tốt cho người mẹ từ trước khi mang thai, trong suốt thai kỳ và sau sinh. Cho trẻ bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu, tiếp tục bú đến 2 tuổi, cho ăn dặm đúng cách, hợp lý theo tháng tuổi và không lạm dụng TPCN. Việc chăm sóc dinh dưỡng đúng trong giai đoạn này, chính là sự đầu tư hiệu quả và bền vững nhất cho tương lai của trẻ.
Phóng viên: Xin cảm ơn bác sĩ!
Nguyễn Văn (Thực hiện)